سید محمدرضا موسوی گلپایگانی
آیت الله العظمی سید محمدرضا موسوی گلپایگانی (۱۳۱۶ - ۱۴۱۴ ق)، از فقهای مجاهد و مراجع تقلید شیعه معاصر و از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری بود. آیت الله گلپایگانی اقدامات مؤثری در مبارزه با رژیم طاغوت انجام داد و علاوه بر تربیت عالمان دینی، تألیف کتب و روشنگری جامعه اسلامی، به بنیان نهادن دهها مؤسسه فرهنگی و دینی و علمی در سراسر کشور همت نمود. شهید مطهری و شیخ مرتضی حائری از شاگردان او هستند.
| نام کامل | سید محمدرضا موسوی گلپایگانی |
| زادروز | ۱۲۷۷ شمسی |
| زادگاه | گلپایگان |
| وفات | ۱۳۷۲ شمسی |
| مدفن | قم، حرم حضرت معصومه |
| اساتید |
شیخ عبدالکریم حائری، میرزای نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، آیت الله بروجردی،... |
| شاگردان |
شهید مطهری، شیخ مرتضی حائری، محمد مفتح، جعفر سبحانی، سید محمدعلی قاضی طباطبایی... |
| آثار |
حاشیه بر عروة الوثقی، مسائل الحج، افاضة العوائد، رساله در عدم تحریف قرآن، کتاب الحدود،... |
محتویات
ولادت
سید محمدرضا گلپایگانی در هشتم ماه ذی القعده ۱۳۱۶ قمری در گلپایگان، پا به عرصه وجود نهاد. پدرش آقا سید محمدباقر امام، عالمی معروف به زهد و تقوا و پای بند به آداب و مستحبات دینی و کوشا در امر به معروف و نهی از منکر بود که هم اینک مرقدش مورد احترام و زیارت مردم است.
محمدرضا در سه سالگی مادر و در نه سالگی پدرش را از دست داد و دوران کودکی را با مشکلات و سختی های فراوان سپری کرد و تحصیلات ابتدایی را در مکتب خانه گذراند.
تحصیل و استادان
سید محمدرضا نوجوانی بیش نبود که شوق تحصیل علوم اسلامی او را مشتاق آیت الله محمدتقی گوگدی (م، ۱۳۵۳ ق) گردانید و نزد ایشان ادبیات عرب را فراگرفت. سپس نزد آیت الله سید محمدحسن خوانساری (م، ۱۳۳۷ ق) ـ برادر مهتر آیت الله العظمی سید احمد خوانساری ـ زانوی ادب به زمین زد و ادبیات و بخشی از سطوح را نزد وی آموخت.
نوزده ساله بود که به اراک رفت و در مدرسه آقا سید ضیاءالدین به تکمیل سطوح عالیه پرداخت و در ۱۳۳۷ ق. شایستگی حضور در درس خارج فقه و اصول حضرت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی (م، ۱۳۵۵ ق) را پیدا کرد و تا سال ۱۳۴۰ ق، در آن شهر از آن مرجع بزرگ بهره برد. در بیست و چهار سالگی در پی مهاجرت استادش آیت الله حائری به قم و تأسیس حوزه علمیه در این شهر مقدس، به قم آمده و در مدرسه فیضیه سکونت گزید و درسها را با آیت الله سید احمد خوانساری به مباحثه نشست.
استاد با مشاهده استعداد و فهم شاگرد سخت کوش خود، بدو بسیار علاقه مند شد و او را در شمار اصحاب خاص و هیأت استفتا قرار داد و «تصحیح کتاب الصلاه» خود را به او و آیت الله اراکی واگذار نمود. ایشان نیز تا پایان عمر استاد (۱۳۵۵ ق) ملازم درس ایشان بود.
ایشان در سال ۱۳۴۱ ق. در قم به مدت هشت ماه از محضر آیات عظام میرزای نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی استفاده برد. از دیگر اساتید او می توان از آیات عظام حاج شیخ محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی، حاج شیخ ابوالقاسم کبیر، آیت الله بروجردی، آقا ضیاء عراقی و شیخ محمدحسین غروی اصفهانی نام برد.
وی از آیت الله حائری اجازه اجتهاد و از مرحوم شیخ عباس قمی و آقا شیخ محمدرضا اصفهانی اجازه نقل روایت اخذ کرده است.
تدریس و شاگردان
آیت الله گلپایگانی از آغاز ورود به قم در سال ۱۳۴۰ ق. به تدریس کتابهای رسائل، مکاسب و کفایه اشتغال ورزید و پس از وفات استادش آیت الله حائری، تدریس خارج فقه و اصول را شروع نمود. ایشان در طول بیش از هفتاد سال تعلیم دانش اهل بیت علیهم السلام، صدها تن از ستارگان درخشان آسمان علم را به جامعه اسلامی تحویل داده است.
برخی از مشهورترین شاگردان ایشان عبارتند از:
- مرتضی مطهری،
- سید محمدعلی قاضی طباطبایی،
- سید اسدالله مدنی،
- محمد مفتح،
- سید محمد حسینی بهشتی،
- حسینعلی منتظری،
- ناصر مکارم شیرازی،
- علی احمدی میانجی،
- جعفر سبحانی،
- لطف الله صافی گلپایگانی،
- حسن حسن زاده آملی،
- رضا استادی،
- احمد جنتی،
- محمد واعظ زاده خراسانی،
- مرتضی حائری یزدی.
آثار و تألیفات
آیت الله گلپایگانی در کنار اشتغالات گوناگون از تألیف و تصنیف نیز فروگذار نکرده است. آثار قلمی آن مرجع وارسته عبارتند از:
- حاشیه بر عروة الوثقی
- حاشیه بر وسیلة النجاة
- رساله صلاة الجمعه
- رساله فی المحرمات بالنسب
- مسائل الحج
- افاضة العوائد، تعلیقه بر دررالاصول آیت الله حائری
- رساله در عدم تحریف قرآن
- کتاب الطهاره
- کتاب الحدود
- حواشی بر ملحقات عروة الوثقی
تقریرات:
همچنین درسهای آن فقیه اهل بیت را عده بسیاری به رشته تحریر درآورده اند. آنهایی که به چاپ رسیده است، عبارتند از:
- کتاب الحج، سه جلد تاکنون
- الهدایه الی من له الولایه، درباره ولایت فقیه
- نخبة الاشارات فی احکام الخیارات. (هر سه از آقای احمد صابری همدانی)
- کتاب القضاء در دو جلد
- کتاب الشهادات
- بلغه الطالب فی التعلیق علی بیع المکاسب
- الدرّ المنضود فی احکام الحدود
- نتایج الافکار فی نجاسة الکفار، هر دو از آقای علی کریمی جهرمی
- کتاب الطهاره
- کتاب القضاء. هر دو از آقای هادی مقدس نجفی.
مجموعه فتاوی:
آیت الله العظمی گلپایگانی در طول سی و دو سال مرجعیت، یکی از ارکان فقاهت بودند و روزانه استفتائات گوناگون از سراسر جهان به محضر ایشان فرستاده می شد و از همین رهگذر در تمام ابواب فقه فتوا داده اند و هم اینک مجموعه های بسیاری از فتاوای او در دسترس است که عبارتند از:
- منتخب الاحکام (با ترجمه انگلیسی)
- مختصر الاحکام (با ترجمه عربی و اردو)
- توضیح المسائل (این کتاب بیش از هشتاد بار به چاپ رسیده و به زبانهای اردو، چینی، ترکی آذری و ترکی لاتین ترجمه شده است).
- مجمع المسائل، ۳ جلد و دربرگیرنده تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات است.
- مناسک حج (با ترجمه عربی، اردو، روسی و انگلیسی)
- احکامی از حج
- سؤال و جواب درباره مسائل حج
- آداب و احکام حج
- دلیل الحاج
- احکام عمره
- هدایة العباد (به عربی و دربرگیرنده حاشیه ایشان بر عروة الوثقی، وسیلة النجاة، توضیح المسائل و برخی از استفتائات در دو جلد)
- رساله امر به معروف و نهی از منکر و مسائل اجتماعی اسلام
- مسائل نماز خوف و مطارده و احکام جبهه.
فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی
آیت الله العظمی گلپایگانی از بدو حرکت شجاعانه روحانیت به رهبری امام خمینی، به مبارزات پیگیر و بی امان خویش با استبداد پرداخت و نخستین اعلامیه اعتراض به لایحه ننگین «انجمنهای ایالتی و ولایتی» در مهرماه ۱۳۴۱ شمسی از سوی ایشان صادر شد و به دنبال آن بود که پیامها و بیانیه های ایشان تا سقوط رژیم پهلوی ادامه یافت (بسیاری از آنها در جلد اول کتاب «اسناد انقلاب اسلامی» گرد آمده است).
برخی از اقدامات آن جناب در برابر رژیم منحوس شاه عبارتند از:
- سرباز زدن از ملاقات با شاه و نخست وزیران و فرستادگان دربار،
- تحریم برنامه اوقاف و اعلامیه علیه معاملات و همکاری با سازمان اوقاف،
- قطع شهریه کسانی که با اوقاف همکاری می نمودند و تحریم امامت جماعت و گوش دادن به سخنرانی آنان،
- حرام شمردن خرید و فروش و مصرف و توزیع گوشتهای وارداتی از خارج و قبول نکردن وجوهات فروشندگان آنان (هر چند می شد تحت عنوان مال مخلوط به حرام خمس آن را پذیرفت)،
- اعتراض شدید و پیام کوبنده علیه تغییر تاریخ هجری به تاریخ منحوس شاهنشاهی،
- مخالفت صریح با حزب رستاخیز و تحریم شرکت مسلمانان در آن،
- مخالفت صریح با طرح امتحان دولت از طلاب و انکار صلاحیت آنان برای این امر که باعث عقب نشینی دولت وقت و مصون ماندن حوزه از این طرح ننگین شد،
- اعتراض شدید علیه گسترش بی بند و باری و فساد و فحشا و رواج منکرات و فرستادن نامه سرگشاده به شاه و تذکر عواقب وخیم آن،
- اعتراض و مخالفت بسیار شدید علیه سینما در شهر قم و تعطیل نمودن درس و نماز جماعت خویش به مدت یک هفته،
- مخالفت و اعتراض علیه تاجگذاری شاه و انتخاب ولیعهد،
- پیام در جهت تجلیل از مقام شهید سعیدی و اعلام مجلس ختم برای ایشان در مسجد امام،
- تجلیل از مقام مرحوم سید مصطفی خمینی و تشکیل دو مجلس ختم در مسجد اعظم و شکستن سدّ رعب و ممنوعیت برپایی مجالس بزرگداشت و مطرح شدن نام حضرت امام در آن مراسم،
- پی جویی حال تبعید شدگان و سرکشی به خانواده های آنان،
- حمایت از مقام و موقعیت امام خمینی و به ویژه در برابر اهانت روزنامه اطلاعات به ایشان و تأکید بر مقاومت روحانیت و پیگیری اعتراضها و راهپیمایی ها و صدور اعلامیه های روشنگرانه و کوبنده در لحظات حساس (به گونه ای که امام به ایشان فرموده بود: اعلامیه هایی که حضرت عالی به تنهایی صادر می کنید، نقش بسزایی در پیشبرد مبارزات ملت مسلمان دارد).
این اقدامات باعث شد که مزدوران رژیم برای لطمه زدن به ساحت ایشان از هیچ کاری فروگذار نکنند و دو بار (سوم فروردین ۱۳۴۲ در مدرسه فیضیه و ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۷ ش) به سوی ایشان حمله کرده، قصد ضرب و جرح آن مرجع بزرگوار را داشتند که لطف خدا و جانفشانیهای اطرافیان باعث حفظ ایشان شد.
پس از پیروزی انقلاب نیز هماره در جهت تأیید کامل مواضع حضرت امام و تقویت موقعیت ایشان به عنوان رهبر نظام و فراخواندن مردم به پیروی کامل از حضرت امام، توصیه به افراد صالح برای شرکت در مناصب دولتی، طرح مباحث مورد نیاز حکومت اسلامی در درس خارج فقه (قضا، حدود و شهادات)، شرکت در مراسم انتخابات، صدور پیامهای گوناگون مبنی بر شرکت مردم در انتخابات، تقویت دولت اسلامی و حرام شمردن مخالفت با دستورها و مقررات دولت و نهی از فروش اجناس قاچاق، حمایت مادی و معنوی از رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی و ارسال هیألت های مختلف به جبهه های نبرد و اجازه مصرف ثلث در مصرف جبهه ها و بر عهده گرفتند ساختمان مراکز درمانی و بهداشتی استانهای زلزله زده در زلزله خرداد ۱۳۶۹ و دهها اقدام دیگر فعال بودند.
مرجع بزرگ شیعه علاوه بر تدریس و تربیت عالمان دین، تألیف، فتوا، رهبری و روشنگری جامعه شیعه، به بنیان نهادن دهها مؤسسه فرهنگی و دینی در گوشه و کنار جهان و آبادانی صدها مسجد و مدرسه در سراسر کشور دست یازید که برخی از آنها عبارتند از:
- دارالقرآن الکریم: اولین مؤسسه قرآنی کشور است که در سال ۱۳۵۲ پا گرفت و به کار چاپ و نشر قرآن مجید، ترجمه قرآن، بررسی اغلاط ترجمه های موجود و تصحیح آنها، تشکیل موزه قرآن، گردآوری نسخه های خطی و چاپی قرآن، تشکیل کتابخانه تخصصی قرآن، چاپ و توزیع کتابهای قرآن، نشر مجله «رساله القرآن و پیام قرآن» و تشکیل «کنفرانس علوم و مفاهیم قرآن» و چاپ مجموعه مقالات و سخنرانیهای آن پرداخته است.
- بیمارستان: که با بخشهای قلب، جراحی، زایمان، اورژانس، داخلی، اطفال، اعصاب و رادیولوژی یکی از بزرگترین بیمارستانهای کشور به شمار می رود و تاکنون منشأ خدمات بسیار به روحانیون و مردم و رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی بوده است.
- کتابخانه: که با داشتن حدود یکصد هزار جلد کتاب چاپی و دوازده هزار جلد کتاب خطی یکی از غنی ترین کتابخانه های کشور به شمار می رود.
- مجمع جهانی اسلامی در لندن
- مرکز معجم المسائل الفقهیه
- مسجد عظیم و باشکوه در قم
- بیمارستان زنان و زایشگاه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در قم
- مدرسه علمیه در گلپایگان
- مدرسه امام مهدی علیه السلام در قم
- مدرسه علمیه که اینک در کنار مسجد اعظم و مدرسه فیضیه، سه قطب عمده تدریس در حوزه علمیه قم به حساب می آید و روزانه صدها طلبه در آنجا به تحصیل فقه و اصول می پردازند.
- تأسیس یک دارالأیتام
- مؤسسه خیریه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف.
ویژگیهای اخلاقی
آیت الله گلپایگانی دربردارنده فضایل اخلاقی و کمالات نفسانی بود. از جمله ویژگیهای بارز ایشان عبارتند از:
زهد و بی اعتنایی به جلوه های دنیا، تواضع، بهره وری از فرصتها، تجلیل از مقام فقها و مراجع معاصر، تشویق عالمان و نویسندگان، اهتمام بسیار به حفظ و قرائت قرآن، عشق به ساحت مقدس ائمه اطهار (به گونه ای که سالها ـ حتی پس از مرجعیت ـ به منبر تشریف برده، اخبار آل محمد صلی الله علیه و آله، را به گوش مردمان می رساندند و روزهای عاشورا را روضه می خواندند و در عزای امامان بشدت می گریستند و به زیارت مرقد آنان مکرر مشرف می شدند)، احترام بسیار به استاد (که همیشه پیش از درس فاتحه ای برای استادش قرائت می فرمود).
تقیّد بسیار به مستحبات و ترک مکروهات آن جناب، زنده کننده مراسم اعتکاف در سراسر ایران و ترویج کننده عزاداری فاطمیّه دوم یاد می شود.
وفات
سرانجام آن عبد صالح خدا پس از عمری سرشار از توفیق و پربار از خدمات دینی و علمی و پس از طی بیماری کوتاه مدت، در ۹۶ سالگی در شامگاه روز پنجشنبه ۱۸ آذر ۱۳۷۲ (۲۴ جمادی الثانی ۱۴۱۴ ق.) در تهران دار فانی را وداع گفت. پیکر پاک آن مرجع بزرگ به قم انتقال یافت و پس از اقامه نماز به امامت آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی (داماد آن مرحوم)، در مسجد بالا سر مرقد مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام، در جوار تربت استادش به خاک سپرده شد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای در بخشی از پیام خویش چنین فرمودند: «این شخصیت والای کهنسال، در میان مراجع عظام تقلید، یکی از موفقترین و سعادتمندترینها بودند. ۳۲ سال مرجع تقلید، حدود ۷۰ سال مدرس حوزه علمیه قم و حدود ۸۵ سال سرگرم فرا گرفتن و آموختن فقه آل محمد علیهم السلام بودند. اولین مدرسه علوم دینی به سبک جدید را ایشان در قم تأسیس نمودند. اولین مؤسسه بزرگ قرآنی را ایشان در قم بنیان نهادند. اولین فهرست بزرگ فقهی و حدیثی با استفاده از دانش و اختراعات جدید بشری را ایشان پدید آوردند. صدها مدرسه و مسجد و مؤسسه تبلیغ دین در سراسر کشور و در کشورهای دیگر بنیاد کردند. هزاران شاگرد را از فقه پخته و عمیق خود بهره مند ساختند. بسیاری آراء و نظرات فقهی که حاکی از روشن بینی و ذهن نوگرای ایشان بود ارائه کردند و بالاتر از همه با منش و رفتار پرهیزکارانه و با طهارت و تقوایی که می توانست برای علما و فقها، الگویی زنده و ملموس باشد، عمری پربرکت را به نزاهت کامل گذرانیدند...».
منابع
- جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم تلخیص از کتاب گلشن ابرار، ج۲، ص۹۵۶.
آرشیو عکس و تصویر
از راست: سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، مهدی بروجردی و سید صدرالدین صدر
از راست: سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، سید حسین احمدی طباطبائی بروجردی، سید مرتضی حسینی مرتضوی لنگرودی و فاضل لنکرانی قفقازی
از راست: ابوالفضل زاهدی قمی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، سید محمدحسن احمدی طباطبائی بروجردی، سید جعفر احمدی طباطبایی، مرتضی حائری یزدی، سید کاظم میرفیضی شریعتمداری و سید شهاب‌الدین حسینی مرعشی نجفی
از راست: سید حسین موسوی خادمی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و ناشتاسان
از راست: رضا سراج، سید محمدهادی حسینی میلانی، سید حسن طباطبایی قمی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، ناشناس و سید محمود قمی
از راست ردیف جلو: سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، محمد کوهستانی و سید مهدی موسوی گلپایگانی
از راست: سید مصطفی حسینی صفایی خوانساری، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و مرتضی حائری یزدی
سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و سید احمد موسوی خوانساری
از راست تکیه به دیوار: محمد تقی فلسفی، سید محمد صادق حسینی روحانی، سید کاظم میرفیضی شریعتمداری و سید محمدرضا موسوی گلپایگانی
از راست: سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، سید روح الله موسوی مصطفوی خمینی، سید کاظم میرفیضی شریعتمداری و سید شهاب‌الدین حسینی مرعشی نجفی
از راست تکیه به دیوار: ناشناس، محمد محمدی دعوی سرایی (محمدی گیلانی)، سید علی هاشمی گلپایگانی، محمد موحدی (فاضل لنکرانی)، سید حسین بدلا، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و عبدالله جوادی آملی
از راست: ناشناس، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، هاشم اردشیر لاریجانی (میرزا هاشم آملی)، سید کاظم میرفیضی شریعتمداری، ناصر مکارم شیرازی
از راست: ناشناسان، سید عبدالله موسوی شیرازی و سید محمدرضا موسوی گلپایگانی
از راست: محمد موحدی (فاضل لنکرانی)، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، سید رضا بهاءالدینی، محمد صادقی اصفهانی (تهرانی) و ناشناس
از راست: سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، شهید محمدعلی رجایی و محمدجواد موسوی گلپایگانی
اقامه نماز بر پیکر سید روح الله موسوی مصطفوی خمینی- از راست: محمدرضا توسلی محلاتی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و سید احمد موسوی مصطفوی خمینی
سید محمدرضا موسوی گلپایگانی درون ضریح امام رضا علیه السلام
از راست: ناشناس، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، نصرالله شاه آبادی و محمدعلی حقی سرابی
از راست تکیه بر دیوار: سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، جعفر سبحانی و ناشناسان